Szare Szeregi to kryptonim konspiracyjny Organizacji ZHP, szerzej – Związku Harcerstwa Polskiego, w okresie okupacji niemieckiej i radzieckiej podczas II wojny światowej 1939–1945. Organizacja kształtowała postawę moralną i patriotyczną wśród młodzieży, pragnąc zaszczepić najważniejsze wartości. Młodzież brała udział w czynnej i biernej walce przeciwko okupantowi.
Szare Szeregi zostały powołane 27 września 1939 w Warszawie przez grono członków Naczelnej Rady Harcerskiej w mieszkaniu Stanisława Borowieckiego, Szefa Głównej Kwatery Męskiej, przy ul. Noakowskiego 12. Były one najliczniejszą młodzieżową organizacją konspiracyjną, która w połowie 1944 r. skupiała ponad 15 tys. członków, w tym ok. 7 tys. harcerek. Poza Warszawą aktywnie działały m.in. w Radomiu, Poznaniu, Gdyni, Krakowie i na Śląsku.
Szare Szeregi współpracowały z Delegaturą Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj oraz Komendą Główną Armii Krajowej. Główna Kwatera kierowała w okresie najpełniejszego rozwoju pracą 20 chorągwi (uli) harcerskich, wśród nich 5 obejmowało tereny zachodnie włączone do Rzeszy, pozostałe działały na terenie Generalnego Gubernatorstwa.
Pierwotnie nazwa Szare Szeregi odnosiła się jedynie do Organizacji Harcerzy. Na czele Głównej Kwatery Harcerzy "Pasieki" stał naczelnik. Funkcję tę pełnili kolejno: Florian Marciniak „Nowak” (IX 1939 - V 1943), Stanisław Broniewski „Orsza” (V 1943 - X 1944) oraz Leon Marszałek „Jan” (X 1944 - I 1945). Działalność organizacji opierała się na strukturze przedwojennego ZHP. Posługiwano się następującymi kryptonimami:
Główna Kwatera – pasieka
chorągwie – ule
hufce – roje
drużyny – rodziny
zastępy – pszczoły.
Członków organizacji obowiązywało przedwojenne Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie. Przyrzeczenie uzupełniono dodatkową rotą konspiracyjną:
Ślubuję na Twoje ręce pełnić służbę w Szarych Szeregach, tajemnic organizacyjnych dochować, do rozkazów służbowych się stosować, nie cofnąć się przed ofiarą życia.
Hasłem przewodnim Szarych Szeregów była maksyma Dziś - Jutro - Pojutrze. Dziś oznaczało przygotowanie się do walki zbrojnej, walkę konspiracyjną przejawiającą się akcjami sabotażowymi, ale również walkę zbrojną, której wyrazem było odbijanie więźniów i dywersja. Jutro symbolizowało przyszłe jawne starcie z okupantem, a Pojutrze najtrudniejszą część pracy, odbudowę wolnej i niepodległej Polski.
Początkowo do Szarych Szeregów przyjmowano tylko młodzież od 17 roku życia, jednak w związku z dużym zainteresowaniem osób młodszych ramy te postanowiono poszerzyć. Od listopada 1942 r. konspiracyjne struktury stopniowo reorganizowano.
3 listopada 1942 roku Szare Szeregi podzielone zostały na trzy kategorie wiekowe. Pierwszą z nich byli Zawiszacy (12-14 lat). Mieli za zadanie kontynuować podjętą przed wojną naukę. Byli także szkoleni do służby pomocniczej w czasie ewentualnego powstania - w ratownictwie i łączności. Nie brali udziału w bezpośrednich działaniach przeciw okupantowi. Starsi (15-17 lat) czyli Bojowe Szkoły uczyli się już podstaw wojskowości. Przygotowywano ich do służby w oddziałach rozpoznawczych, zwiadowczych, łączności oraz pocztach dowódców różnych szczebli. Walczyli też w ramach małego sabotażu, prowadzili działania w ramach Wywiadu Informacji Szarych Szeregów, zajmując się obserwacją dróg, ruchów nieprzyjaciela itp. Do najgłośniejszych akcji należy zdjęcie niemieckiej tablicy z pomnika Mikołaja Kopernika w Warszawie. Najstarsi (powyżej 17 lat) należeli do Grup Szturmowych. Zajmowali się głównie dywersją i walką zbrojną z wrogiem. W wyniku porozumienia Naczelnika Szarych Szeregów z komendantem Kierownictwa Dywersji AK (Kedyw), GSZ stały się oddziałami Kedywu.
W czasie Powstania Warszawskiego bataliony Szarych Szeregów walczyły w szeregach Armii Krajowej. Najmłodsi, Zawiszacy, zapewniali łączność walczącym oddziałom oraz stanowili większość obsady osobowej powstańczej poczty polowej. Oddzielną organizację w Szarych Szeregach tworzyła Organizacja Harcerek (od 1940 r. pod nazwą Związek Koniczyn, od 1943 - Bądź Gotów). W konspiracji harcerki włączyły się w służbę sanitarną, łączność, opiekę nad więźniami, pomoc dla dzieci i Żydów, sabotaż, wywiad i dywersję.
Szare Szeregi zostały rozwiązane 17 stycznia 1945.
Informacje opracowano na podstawie: www.wmeritum.pl oraz www.dzieje.pl
Tomasz Jaźwiński „Hymn Szarych Szeregów”
I iść będziemy w Polskę szarymi szeregami
I będzie Bóg nad nami i będzie Naród z nami...
I będziem szli, jak hymny, skroś wsi, skroś miast polami
I będziem równać w prawo, szarymi szeregami
I będziem szli jak hymny, skroś wsi, skroś miast polami
I będziem równać w prawo, szarymi szeregami...
Gdy cisną nam wyzwanie z Zachodu i ze Wschodu,
Ruszymy do pochodu. Zawisza miecz nam poda,
Zatętni ziemia twardo gąsienic kopytami
I iść będziemy w ogień szarymi szeregami. (bis)
Rozniosą się fanfary echami wysokimi
Hen po piastowskiej ziemi szumami husarskimi.
Za nami pójdzie Naród z orłem, ze sztandarami
Powiedziem go szpalerem szarymi szeregami. (bis)
I będziem Gmach budować rycerskim zwykłym bojem,
Otworzym wszerz podwoje dla trudu, dla Pokoju.
I będzie Polska młodą - my będziem Polakami
I staniem w straż przed Gmachem szarymi szeregami... (bis)
I iść będziemy z Polską szarymi szeregami
I będzie Bóg z nami - i będzie Naród z nami...
I będziem trwać - kamienie - wzdłuż dróg drogowskazami
I wieść będziemy Młodych szarymi szeregami... (bis)